Thursday, March 19, 2009

Με αφορμή την επικείμενη «αποδημία» της Jade Goody: Καρκινοπαθείς τελικού σταδίου



Από το βιβλίο του Γιώργου Πιπερόπουλου*, «Καληνύχτα Ελλάδα».

Η πικρή αλήθεια είναι ότι καμιά κοινωνία δεν προετοιμάζει τα άτομα για τον συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο «του καρκινοπαθούς τελικού σταδίου», που έχει γίνει παγκοσμίως μιά πραγματικότητα με τεράστιες διαστάσεις, δεδομένου ότι στον 21ο αιώνα 20-25% των κατοίκων της Ελλάδας και άλλων μελών της ΕE θα πεθάνουν από κάποια ανίατη μορφή καρκίνου.

Εάν αποτολμούσαμε να κάνουμε μιά σχηματική παράσταση των καρκινοπαθών τελικού σταδίου, των συγγενών τους και των μελών του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού, θα διαπιστώναμε ότι:

[α] στο κέντρο ομόκεντρων κύκλων βρίσκεται το άτομο, στην περιφέρεια βρίσκονται, ανάλογα με το βαθμό συγγένειας και το βαθμό "ταύτισης" όλοι οι συγγενείς και,

[β] στην ίδια τοπογραφικά θέση με τον καρκινοπαθή, σε μιά άλλη σειρά ομόκεντρων κύκλων, βρίσκονται θεράποντες ιατροί και νοσηλεύτριες που φροντίζουν το άτομο.

Συγγενείς και ιατρονοσηλευτικό προσωπικό σε καθημερινή βάση επιστρατεύουν συγκεκριμένους μηχανισμούς άμυνας του "εγώ" για τη δική τους επιβίωση και διατήρηση ψυχικής ισορροπίας, όπως κάνουν και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας στήριξης των ασθενών.

Ο ίδιος ο ασθενής, από την στιγμή που θα μάθει ή θα διαισθανθεί ότι βρίσκεται στο τελικό στάδιο ενός καρκίνου, περνάει από τρία στάδια συναισθηματικών αντιδράσεων :

Το πρώτο είναι σύντομο, χαρακτηρίζεται από σοκ, φόβο και κατάθλιψη. Στη μετωπική αντιπαράθεση με την σκληρή πραγματικότητα, ότι δηλαδή "εδώ τελειώνει το ταξίδι " στη γη, η δημιουργία τέτοιων συναισθηματικών αντιδράσεων είναι εύλογη για κάθε άνθρωπο .

Στο δεύτερο εναλλάσσονται συναισθήματα άρνησης της πραγματικότητας και θρήνου, και μαζί σπασμωδική συμπεριφορά "προγραμματισμού" των τελικών φάσεων της ζωής του ατόμου ή ακόμη και φρενήρης δραστηριοποίηση και ενεργητικότητα, χωρίς όμως ουσιαστικό στόχο ή νόημα. Ο μηχανισμός άμυνας του "εγώ", όπως αυτός της άρνησης της πραγματικότητας, ενεργοποιείται για να μετριασθεί το σοκ της πιό σκληρής από όλες τις πραγματικότητες που αντιμετωπίζουμε ως άνθρωποι καθημερινά -ότι είμαστε εφήμερα όντα, ότι μας κατατρέχει η άδικη μοίρα που επικεντρώνεται στο δραματικό γεγονός του προσωπικού μας θανάτου.

Στο τρίτο έρχεται η αποδοχή του επερχόμενου μοιραίου και μαζί μια εμφανής προθυμία και υπακοή του ατόμου στη θεραπευτική αγωγή και στο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό. Στο στάδιο αυτό, πολλά άτομα συμπεριφέρονται ως "υπάκουα και φρόνιμα παιδιά" -μια ιδιότυπη πραγματικότητα, που με την ποιητική άδεια της ψυχοδυναμικής ερμηνευτικής ανάλυσης θα μπορούσε να εκλειφθεί ως έκφραση τελικής ελπίδας πως "εφόσον είμεθα υπάκουοι, ίσως υπάρξει κάποια αμοιβή, γιατί όχι και με την μορφή της σωτηρίας από κάποιο θαυματουργό φάρμακο που μπορεί να προκύψει την τελευταία στιγμή προλαβαίνοντας το μοιραίο.” Η ελπίδα, πάντοτε, πεθαίνει τελευταία....

Στην αντιμετώπιση του μοιραίου, η Dr Kubler-Ross διαφοροποίησε τα ακόλουθα πέντε στάδια ψυχοσυναισθηματικών αντιδράσεων που είναι :

1] η άρνηση, 2] ο θυμός, 3] η συναλλαγή, 4] η κατάθλιψη και 5] η αποδοχή.

Τα πέντε στάδια δεν έρχονται πάντοτε και σε όλους με την παραπάνω σειρά, ενώ για πολλά άτομα το συναισθηματικό φάσμα έχει και άλλες αντιδράσεις, όπως την απάθεια, τον φόβο, την αιφνίδια διαχυτικότητα και την έκφραση αγάπης προς τους γύρω, αλλά και αποκάλυψη εντυπωσιακών και άγνωστων πτυχών της προσωπικότητας του ατόμου, όπου συχνά συμβαίνει να πρυτανεύουν και κάποιες ισχυρές δόσεις καλόγουστου χιούμορ. Το άγχος του θανάτου φαίνεται να παίρνει τρείς αρκετά συγκεκριμένες μορφές στη διάρκεια του τελικού σταδίου της ανίατης ασθένειας που, συγκεκριμένα, είναι: η αλλοτρίωση, ο εκμηδενισμός και η αίσθηση της επικινδυνότητας.

Η αλλοτρίωση χαρακτηρίζεται από συναισθήματα απομόνωσης, εγκατάλειψης και την αίσθηση ότι η αντικειμενική πραγματικότητα αποσυντίθεται δραματικά.Το άτομο, αλλοτριωμένο, αισθάνεται αποξενωμένο και παραπονείται για εγκατάλειψη, ακόμη και όταν δίπλα του στο θάλαμο του Νοσοκομείου βρίσκονται συνεχώς συγγενείς του.

Ο εκμηδενισμός αφορά στο άγχος της ανυπαρξίας, καθώς με το θάνατο το άτομο παύει να υπάρχει και ανάγεται στο τίποτε. Ο κόσμος, τα πρόσωπα και τα αντικείμενα που στην ολότητά τους συνθέτουν την αντικειμενική πραγματικότητα θα συνεχίσουν να υπάρχουν ακόμη κι όταν ο ασθενής του τελικού σταδίου πάψει να υπάρχει.

Η αίσθηση της επικινδυνότητας συνδυάζει τα συναισθήματα φόβου και θυμού στην υποκειμενική διαπίστωση του ατόμου πως, μολονότι η ζωή του είναι σε άμεσο κίνδυνο, αυτό παραμένει ευάλωτο και καταστρέψιμο, χωρίς προστασία ακόμη και από το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό που είναι ταγμένο να διαφυλάξει, να σώσει ζωές, αποτρέποντας με τα μέσα και τις γνώσεις που διαθέτει τον κίνδυνο του θανάτου.

Ο ρόλος της ομάδας στήριξης

Στο τελικό στάδιο, η ομάδα ψυχοκοινωνικής στήριξης των ασθενών και συγγενικών τους προσφέρει χρήσιμες υπηρεσίες και συγκεκριμένα:

α] στο άτομο, βοηθώντας το να φτάσει στο τέλος της ζωής του, να αντιμετωπίσει το θάνατό του με μιά αίσθηση αξιοπρέπειας. Η αναδρομή στο παρελθόν του ατόμου βοηθά σε σημαντικό βαθμό, όπως επιβεβαιώνουν σχετικές μαρτυρίες.

β] στο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, καθώς κάποια άτομα της ιατρονοσηλευτικής ομάδας, διαπιστωμένα, διακατέχονται από συναισθήματα θυμού, ίσως και ανικανότητας, καθώς "χάνουν" τους ασθενείς τους.

Η ομάδα στήριξης μπορεί να βοηθήσει τα μέλη της ιατρονοσηλευτικής ομάδας προσφέροντας ατομική και ομαδική ψυχολογική υποστήριξη. Είναι γνωστό ότι και "οι θεραπευτές χρειάζονται... θεραπεία" σε περιπτώσεις όπου προκύπτουν σημάδια συνδρόμου κόπωσης ή ανάλωσης "burn-out syndrome".

Eρευνώντας τις κοινωνιολογικές διαστάσεις του θανάτου, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με το γεγονός ότι, όταν για οποιονδήποτε λόγο ο καρκινοπαθής τελικού σταδίου δεν πεθάνει "στην ώρα του", τότε μερικοί συγγενείς που βρίσκονται στο στάδιο του πένθους αλλά και τα κάποια μέλη της ιατρονοσηλευτικής ομάδας επιδείχνουν συναισθήματα απογοήτευσης, συχνά δε ακόμη και θυμού απέναντι στον ασθενή...

γ] στους συγγενείς βοηθώντας τους να περάσουν όσο πιό ομαλά γίνεται τα στάδια συναισθηματικής αντίδρασης στο θάνατο που είναι τα ακόλουθα πέντε:

1] η προκαταρκτική θλίψη που έρχεται καθώς ανακοινώνεται στους συγγενείς η ανίατη φύση της ασθένειας του ατόμου, μολονότι ο θάνατος βρίσκεται ακόμη "μακρυά".

2] το πένθος, όπου ο επερχόμενος θάνατος αντιμετωπίζεται αρχικά με άρνηση και στη συνέχεια με κλάμα. Υπάρχουν και άτομα που δείχνουν στωικότητα στο πένθος, αλλά η έλλειψη δακρύων δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως περίπτωση ψυχρής αδιαφορίας.

3] Η κατάθλιψη που εμφανίζεται με αποδιοργάνωση της συμπεριφοράς του ατόμου, αϋπνίες και μείωση κοινωνικών, συναισθηματικών και επαγγελματικών ενδιαφερόντων.

4] Το συναίσθημα της μοναξιάς, με όλα όσα σε υποκειμενικό επίπεδο συνεπάγεται αυτή, έρχεται στούς συγγενείς λίγες μέρες ή εβδομάδες μετά τον θάνατο και την ακολουθούν έντονα συναισθήματα εγκατάλειψης, άγχους και απόρριψης, που συχνά συνοδεύονται και από απόγνωση.

5] Η ανακούφιση και ο τερματισμός του πένθους έρχονται αργά στους συγγενείς ‘οπως απαιτεί και η συχνά επαναλαμβανόμενη από συγγενικά πρόσωπα του καρκινοπαθούς τελικού σταδίου επίκληση, η οποία δεν εκφράζει απανθρωπιά αλλά εξάντληση των ορίων αντοχής, που συνοψίζεται στην φράση «ας τον/ την αναπαύσει ο Θεός από το μαρτύριό του/της...ώστε να απαλλαχθούμε και εμείς από τον αβάσταχτο αυτόν ψυχικό μας πόνο...»

*Ο Γιώργος Πιπερόπουλος είναι Καθηγητής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας